Aπό την ομιλία της Προέδρου του Δ.Σ. κ.Σοφίας Τσανάκα στο FORUM ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 2013
Ι. Εθελοντισμός-κίνημα ελπίδας
Το κίνημα του εθελοντισμού με την δράση που εμφανίζει στις μέρες μας στον δυτικό κόσμο όπου ταχθήκαμε να ζούμε, τείνει να αποτελέσει μία μεγάλη δύναμη ελπίδας και απαντοχής. Η σπουδαιότητά του εκτός από τις μορφές δράσης που αναπτύσσει και θα αναλυθούν παρακάτω, έγκειται ακριβώς στην ρίζα της λέξης του εθελοντισμού που είναι το αρχαϊκό ρήμα εθέλω: «δεν επιθυμώ απλώς, αλλά αποδέχομαι και είμαι διατεθειμένος να ενεργήσω». Εθελοντισμός λοιπόν είναι η οργανωμένη, εκούσια και ανιδιοτελής- χωρίς υλικά ανταλλάγματα-προσφορά στο κοινωνικό σύνολο. Και η αξία του εθελοντισμού, αυτή: γίνεται με την ελεύθερα εκφρασμένη θέληση του συμμετέχοντος, χωρίς να του επιβάλλεται και να είναι υποχρεωμένος να το κάνει.
Ιστορία-απαρχές
Στην έρευνά μου για το θέμα που σήμερα μας απασχολεί, βρήκα κάποια ιστορικά στοιχεία που καταδεικνύουν την αρχέγονη παρουσία του εθελοντισμού μέσα από την έννοια της παροχής της γνώσης και των τεχνών, που εξασφάλισαν την επιβίωση στο ανθρώπινο γένος. Ο πρώτος ανιδιοτελής εθελοντής σύμφωνα με τον μύθο, είναι ένας τιτάνας: ο Προμηθέας που έκλεψε την φωτιά από τους θεούς, την έδωσε στους ανθρώπους και τιμωρήθηκε γιαυτό. Μετά από αιώνες ένας άλλος εμβληματικός ήρωας της ελληνικής μυθολογίας, ο Ηρακλής, τον απαλλάσσει από τα δεσμά του και μέσα από τους δώδεκα άθλους του, θα λυτρώσει τον κόσμο της εποχής του από τα δεινά που τον ταλάνιζαν. Βλέπουμε λοιπόν από τους μύθους αυτούς την σύνδεση του εθελοντισμού με την μετάδοση της γνώσης, γνώση που δεν είναι δυνατόν να προσφέρεται από το κράτος ή τις αγορές.
Τι δεν κάνει ο εθελοντισμός:
Στο σημείο αυτό καλό θα είναι να ξεκαθαρίσουμε τι δεν πρέπει να κάνει το εθελοντικό κίνημα, επειδή πιστεύουμε ότι σε κάθε δράση υπάρχουν όρια, που πρέπει να τίθενται με σαφήνεια:
Α. Δεν πρέπει να υποκαθιστά την κρατική λειτουργία. Είναι αλήθεια ότι το εθελοντικό κίνημα ουσιαστικά δραστηριοποιείται στην παραγωγή δημόσιων αγαθών. Αγαθά που το κράτος αδυνατεί να προσφέρει σε επαρκή ποσότητα και ποιότητα, αλλά και ο ιδιωτικός τομέας δεν επιθυμεί να προσφέρει, εφόσον δεν υπάρχουν ικανοποιητικά περιθώρια κέρδους. Για τον λόγο αυτό οι προνοιακές κοινωνικές υπηρεσίες, η εκπαίδευση, ο πολιτισμός, το περιβάλλον αποτελούν τα προνομιακά πεδία στα οποία οι εθελοντικές οργανώσεις καλούνται να ανταποκριθούν. Δρούμε λοιπόν παράλληλα προσφέροντας στην κοινωνία χωρίς να αντικαθιστούμε την κρατική παροχή και λειτουργία και επίσης απαιτώντας με την δύναμη που μας δίνει η οργανωμένη συμμετοχή μας, από την κρατική εξουσία να πράξει το χρέος της. Παραδείγματα: βοηθούμε εθελοντικά στην συγκέντρωση τροφίμων και ρουχισμού αλλά ευαισθητοποιούμε τα μέλη μας στην διεκδίκηση από το κράτος των τρόπων καταπολέμησης της φτώχειας. Διοργανώνουμε εθελοντικούς καθαρισμούς ακτών, δασών κλπ. ή εκστρατείες ανακύκλωσης υλικών αλλά η δράση μας έχει βοηθητικό και προπαντός παιδευτικό χαρακτήρα απέναντι στην κοινωνία, μη παραγνωρίζοντας ότι αυτές οι λειτουργίες είναι πρωτίστως υποχρέωση της οργανωμένης πολιτικής εξουσίας για την πραγματοποίηση των οποίων όλοι προσπαθούμε να καταβάλουμε την οικονομική μας συνεισφορά.
Β. Δεν πρέπει να γίνεται αντικείμενο οικονομικής ή επικοινωνιακής εκμετάλλευσης. Και εδώ τα όρια είναι αρκετά ρευστά και ίσως είναι θέμα οξυδέρκειας και πείρας των εθελοντών να διαγνώσουν πότε μία δράση που καλούνται να αναπτύξουν θα μπορούσε να γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης. Στήνοντας ή συμμετέχοντας σε μία δράση καλό είναι να απαντάμε στα εξής: – Μπορούμε να ελέγξουμε την δράση μας από την αρχή ως το τέλος ή ακόμη και τα αποτελέσματα που θα παραχθούν από αυτήν; – Ωφελείται κάποιος από αυτήν –εκτός από την κοινωνία ή την συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που ταχθήκαμε να βοηθήσουμε- συγκεκριμένα κομματικός μηχανισμός, φορέας κρατικής εξουσίας ή οποιοσδήποτε άλλος μηχανισμός που εξαργυρώνει την ενέργεια ή τα αποτελέσματα για να προβληθεί μέσα από αυτά; -Μπορούμε εμείς να διαχειριστούμε επικοινωνιακά τα καλά αποτελέσματα που μπορεί να παραχθούν, για να χρησιμεύσουν ως κίνητρο επιπλέον συμμετοχής των πολιτών ή αφηνόμαστε στο έλεος των ΜΜΕ ή άλλων μέσων που εξαργυρώνουν την παρουσία ή τις επιτυχίες μας για τους δικούς τους σκοπούς;
ΙΙ. Μορφές σύγχρονου εθελοντισμού
Ο εθελοντισμός σήμερα έχει σημειώσει εντυπωσιακή εξέλιξη στα εξής επίπεδα: -Στην οργανωτική του δομή (ανάπτυξη σε δίκτυα, συνδέσμους οργανώσεων) που αγγίζει τα όρια του κοινωνικού επαγγελματισμού -Στον τρόπο παρέμβασης αφού συνδυάζει παραδοσιακές μεθόδους με σύγχρονες μεθόδους δικτυωμένης κοινωνικής εργασίας, χαρακτηριστικό παράδειγμα οι τράπεζες χρόνου. -Στα κοινωνικά του κίνητρα που έχουν να κάνουν λιγότερο με την φιλανθρωπία και περισσότερο με προάσπιση θεμελιωδών δικαιωμάτων – Στην πολιτική του διάσταση, κάτι που παλαιότερα δεν ήταν τόσο έντονο, σήμερα όμως τα εθελοντικά κινήματα διεκδικούν ρόλο στην άσκηση πολιτικής από τα κράτη και τους παγκόσμιους οργανισμούς -και τέλος στο αυξανόμενο προοδευτικά οικονομικό του μέγεθος που συμβάλλει στην λεγόμενη «αλληλέγγυα οικονομία» και που εκφράζεται στην δημιουργία νέων θέσεων εργασίας.
ΙΙΙ. Εθελοντισμός: εξωστρεφής δράση με αμφίδρομα αποτελέσματα
Η εξωστρέφεια είναι σύμφυτη έννοια του εθελοντισμού. Ο εθελοντής δεν δρα για τον εαυτό του, ούτε η δράση του με τα χειροπιαστά αποτελέσματά της επιστρέφει μόνο στον ίδιο. Οι ενέργειες των εθελοντικών κινημάτων απευθύνονται πρωτίστως και αποτυπώνονται στους άλλους. Εξωστρεφής δράση λοιπόν αφού είναι οργανωμένη, με στόχους που έχουν σχέση με την βελτίωση των συλλογικών συνθηκών ζωής, με αποτελέσματα ορατά που μπορεί να επηρεάσουν μεγάλες κοινωνικές ομάδες . Αλλά και αμφίδρομη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η εθελοντική δράση, αφού ασκεί ιδιαίτερα σημαντική επίδραση στον ψυχισμό του ανθρώπου που ασχολείται με αυτήν. Ο εθελοντής νοιώθει την μεγάλη ηθική ικανοποίηση που προσφέρει η κοινωνική αναγνώριση για τις υπηρεσίες του στο κοινωνικό σύνολο, η αίσθηση ότι μπορεί να επηρεάσει τις εξελίξεις. Παράλληλα, η ανταπόκριση όλο και περισσότερων ανθρώπων και η συμμετοχή τους στο εθελοντικό κίνημα δεν ενισχύει μόνο την αποτελεσματικότητα αλλά και την δύναμη του εθελοντή, που βλέπει και άλλους να έχουν τις ίδιες ευαισθησίες και το όραμα για έναν καλύτερο κόσμο. Αποτέλεσμα: άτομα με αυτοπεποίθηση, κοινωνικοποιημένα που έχουν ξεπεράσει τον ατομικισμό και την αδιαφορία που χαρακτηρίζει μία μεγάλη μερίδα πολιτών.
ΙV. O σύλλογος, σημείο αναφοράς των κατοίκων στην περιοχή
Ο σύλλογός μας από την αρχή της ίδρυσής του αναπτύσσεται με γνώμονα την εξωστρέφεια και την σύνδεση με τους κατοίκους και τους φορείς της περιοχής ευθύνης του. Είναι κατ’ αρχήν ανοιχτός σε οποιονδήποτε επιθυμεί να συμμετέχει, να εκφράσει την γνώμη του και να καταθέσει τις προτάσεις του χωρίς αποκλεισμούς και περιορισμούς παρά μόνο τα όρια της τοπικής του δραστηριότητας τα οποία και αυτά τα υπερβαίνουμε ενίοτε, όταν συμβαίνουν γεγονότα με ιδιάζουσα σημασία για την τοπική μας κοινωνία (π.χ. θαλάσσιο μέτωπο της Πάτρας ή Ξερόλακκα). Η αποδοχή δε του συλλόγου μας και σηματοδότησή του ως σημείο αναφοράς των κατοίκων προκύπτει από τις καταγγελίες και τις αναφορές τους προς τον σύλλογο όταν δημιουργούνται προβλήματα που έχουν σχέση με την προστασία της υγείας ή του περιβάλλοντος. Σε πολλές περιπτώσεις ενημερωθήκαμε και κινητοποιηθήκαμε ύστερα από καταγγελία ιδιωτών και στην συνέχεια με την σειρά μας κινητοποιήσαμε τις αρμόδιες αρχές για να επέμβουν.
V. Δράσεις του συλλόγου-προάγουν εξωστρέφεια
Αλλά και οι δράσεις του συλλόγου μας έτσι όπως σχεδιάζονται και υλοποιούνται κεντρικό άξονα την εξωστρέφεια έχουν. Η έκδοση της εφημερίδας «ΥΠΑΙΘΡΟΣ» 10 χρόνια τώρα, έχει γίνει βήμα αναμετάδοσης γεγονότων που αφορούν την περιοχή μας αλλά και έκφρασης απόψεων και σχολιασμών. Οι εκδηλώσεις μας που πάντα έχουν στόχο την ενημέρωση για ιατροκοινωνικά θέματα και θέματα προστασίας του περιβάλλοντος έχουν γίνει θεσμός και θα έλεγα ότι κατέστησαν μία κανονικά επαναλαμβανόμενη σταθερά. Η συνεργασία μας με άλλους πολιτιστικούς, περιβαλλοντικούς συλλόγους και αυτοδιοικητικούς φορείς της περιοχής μας, πολλές φορές μετά από δική μας επιμονή και προσπάθεια την εξωστρέφεια προάγει, προς όφελος των συλλόγων αλλά και της τοπικής κοινωνίας. Πρόσφατο παράδειγμα η 3η Γιορτή Τσίπουρου με την συνδιοργάνωση του Δήμου Ερυμάνθου και την συνεργασία των 20 συλλόγων της περιοχής. Ανάλογα αποτελέσματα έχει και η επιδιωκόμενη συμμετοχή μας σε πανελλήνια δίκτυα όπως το ΠΑΝΔΟΙΚΟ και η συνεργασία με την WWF.
VI. οικονομική διάσταση: στοιχεία από παγκόσμιους οργανισμούς- στοιχεία από τον σύλλογό μας
Ο εθελοντισμός έχει μία μεγάλη συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, το 8% – 15% του παραγόμενου ΑΕΠ των κρατών, είναι αποτέλεσμα της εθελοντικής δράσης. Δεν είναι υπερβολή λοιπόν να αναφέρουμε ότι ειδικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση το εθελοντικό κίνημα όπως αναδύεται, οριοθετεί τον τρίτο πυλώνα της οικονομίας παρέχοντας αγαθά και υπηρεσίες που αδυνατούν να προσφέρουν το κράτος και η ελεύθερη αγορά. Εκατομμύρια πολίτες σε ολόκληρη την Ευρώπη ασχολούνται ενεργά με τις διάφορες μορφές εθελοντισμού. Οι αριθμοί που έχουμε στην διάθεσή μας, παρουσιάζουν τα ακόλουθα: -Το 2002 ο χρόνος που αφιερώθηκε σε εθελοντικές εργασίες σε διαφόρους συνδέσμους-οργανώσεις στην Γαλλία ήταν ισοδύναμος με περισσότερες από 716.000 θέσεις εργασίας πλήρους απασχόλησης. -Το 2004 στην Πολωνία, περίπου 5,4 εκ. πολίτες ασχολήθηκαν με τον εθελοντισμό και αυτό το νούμερο αντιπροσωπεύει το 18,3% του συνολικού πληθυσμού. Η κατά εκτίμηση οικονομική αξία που υπολογίστηκε από τον πολλαπλασιασμό του αριθμού των κατά αντιστοιχία εργαζομένων σε θέσεις πλήρους απασχόλησης με τον μέσο όρο μισθού στον συγκεκριμένο τομέα, ανήλθε στα 124.000.000ευρώ. -23εκ. πολίτες (το 36% του συνολικού πληθυσμού) συμμετέχουν σε διάφορα είδη εθελοντικής εργασίας στην Γερμανία. Αντίστοιχα ποσοστά έχει και η Ιρλανδία. – Οι Βέλγοι αφιερώνουν 5 ώρες την εβδομάδα σε εθελοντικές εργασίες χωρίς αμοιβή, που ισοδυναμεί με 200.000 θέσεις εργασίας πλήρους απασχόλησης. -Στο Ηνωμένο Βασίλειο 23 εκ. άνθρωποι προσφέρουν εθελοντικά κάθε χρόνο, αποτελώντας ένα εργατικό δυναμικό ισοδύναμο με 180.000 εργαζομένους.
Και στην Ελλάδα τι;
Όπως προκύπτει από πρόσφατη έρευνα που έγινε σε Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών στην Αττική σε τυχαίο δείγμα 1000 ατόμων, ποσοστό 70% των ερωτηθέντων απάντησαν ότι δεν έχουν συμμετάσχει ποτέ σε εθελοντικές ομάδες για την επίτευξη ενός σκοπού, ενώ μόνο το 3,8% δήλωσε ότι είναι μέλη μίας οργανωμένης ομάδας. Αν τα παραπάνω νούμερα ακούγονται σήμερα απογοητευτικά, θυμίζω τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 και τον μεγάλο αριθμό εθελοντών που απασχολήθηκαν στην διοργάνωσή τους. Ανοίγεται λοιπόν πεδίο δράσης και για τις συλλογικότητες που ασχολούνται με τον εθελοντισμό αλλά και για τον καθέναν από εμάς να ενημερώσουμε, να παρακινήσουμε, αλλά και να γίνουμε μέσα από τους συλλόγους μας ζωντανά παραδείγματα ενεργούς και αποτελεσματικής δράσης. Δυστυχώς ζούμε σε εποχή αμφισβήτησης θεσμών και προσώπων και έτσι αν θέλουμε συμμετοχή, θα πρέπει να παρουσιάζουμε απτά αποτελέσματα των ενεργειών μας. Να πείσουμε τον πολίτη ότι αυτός μπορεί να γίνει σημείο αναφοράς, να καταπολεμήσουμε την πεποίθηση ότι όλα τα σημαντικά γεγονότα γίνονται έξω, πάνω και πέρα από αυτόν και προπαντός να πείσουμε για την ειλικρίνεια των προθέσεων και των επιδιώξεών μας. Αν αναφερθούμε στον σύλλογό μας, μία πρόχειρη οικονομική αποτίμηση των δράσεών του, μας αποδεικνύει ότι γύρω από αυτές δραστηριοποιείται ένας κύκλος επαγγελματιών, άλλοι με μόνιμη και μακροχρόνια σχέση και άλλοι περιστασιακά. Δίνουμε δουλειά λοιπόν στα τυπογραφεία με την εκτύπωση της εφημερίδας αλλά και του επικοινωνιακού υλικού των εκδηλώσεών μας, σε καταστήματα εστίασης και χώρους συνεστιάσεων, μουσικούς και επιλογείς μουσικής κάλυψης, DJ, σε ειδικούς της πληροφορικής (σχεδιασμός και επεξεργασία ιστοσελίδας κλπ.) σε καταστήματα φωτογραφικών ειδών, αλλά και σε τουριστικά γραφεία, λεωφορεία και ξεναγούς.
VII. Eθελοντισμός-ένα κίνημα με μετρήσιμη οικονομική δραστηριότητα
Τα παραπάνω οικονομικά στοιχεία που παρουσιάστηκαν έδειξαν ότι το εθελοντικό κίνημα αποτυπώνει μία οικονομική δραστηριότητα μετρήσιμη. Έτσι λοιπόν, μέσα από τα οικονομικά μεγέθη, βλέπουμε: – Το μέγεθος του εθελοντισμού μίας χώρας είναι ανάλογο με το επίπεδο της ανάπτυξής της. -Οι εθελοντικές οργανώσεις φαίνεται ότι αποτελούν μία μεγάλη οικονομική δύναμη (μόνο στις ΗΠΑ όπου δραστηριοποιούνται 1.140.000 οργανώσεις, εμφανίζουν έσοδα 621δις $, που αντιστοιχεί στο 6,2% της αμερικανικής οικονομίας) -Οι εθελοντικές οργανώσεις είναι προσανατολισμένες κύρια στην παροχή υπηρεσιών- δηλ. στην Πρόνοια, Υγεία, Εκπαίδευση και τις κοινωνικές υπηρεσίες. -Τα έσοδά τους προέρχονται κυρίως από συνδρομές και κρατικές επιχορηγήσεις και όχι από εισφορές επιχειρήσεων. -Αποτελούν παράγοντα δημιουργίας θέσεων εργασίας, εμφανίζοντας δείκτες απασχόλησης πολύ μεγαλύτερους από αυτούς των εθνικών οικονομιών.
Συμπέρασμα:
Οι εθελοντικές οργανώσεις εφόσον οι ίδιες συνειδητοποιήσουν ότι με τις προτάσεις και τη δράση τους επιδρούν στην διαμόρφωση μίας νέας κλίμακας αξιών στην σύγχρονη κοινωνία της γνώσης και της πληροφορικής, είναι ανάγκη να παίξουν σημαντικό ρόλο επηρεάζοντας τις εξελίξεις και ωθώντας σε αλλαγές. Έχουν ίσως για πρώτη φορά, σημαίνουσα και αναντικατάστατη λειτουργία μέσα στις δημοκρατικές κοινωνίες, αυτή του εκφραστή της συλλογικής συνείδησης απέναντι στην τυχόν αυθαιρεσία του κράτους, ή των οικονομικών επιδιώξεων των μηχανισμών της αγοράς. Μπορούν να αποτελέσουν παράλληλα επιβεβαίωση της δυνατότητας που έχουν οι πολίτες να αλλάξουν τη ζωή τους δρώντας από κοινού, για την επιδίωξη κοινά αποδεκτών στόχων, σε οποιοδήποτε χώρο ή επίπεδο.
